Demir eksikliği ve beyin

Tags

Demir eksikliği dünyada en sık görülen (2 milyar kişiden fazla) mikro besin eksikliğidir. Demirin insan bedeninde pek çok hayati görevi vardır; bunların başında tüm dokulara alyuvarlar (eritrositler) ile oksijen taşımak yer alır. Demir eksikliğinde kansızlık görülür ve beden (özellikle fiziksel aktivite/eforla) oksijensiz kalır.

Demir alyuvarlarda hemoglobin, kaslarda miyoglobin ve bazı enzimlerin yapısında bulunur. Bu nedenle demir eksikliğinde kansızlık olmadan da kas gücünde azalma ve/veya yorgunluk görülebilir.

Demir eksikliği anemisi (kansızlık), demir eksikliği nedeniyle alyuvarlarda hemoglobin sentezinin aksamasıdır.

Demir deposu ferritin düzeylerinin 60 mikrogram/dL altında olması hafif, 40 mikrogram/dL altında olması ağır demir eksikliği olarak sınıflandırılır.

Bebekler, küçük çocuklar, ergenler, hamileler ve süt verenlerin demir ihtiyacı daha yüksektir.

Ayrıca:

Besinlerden enerji elde edilmesinde
Bağışıklık sisteminde
Metilasyon döngülerinde
Nörotransmitter (özellikle serotonin, dopamin ve sakinleştirici GABA) üretiminde
DNA yapımında
Sinir hücresi nöronların kılıflarının yapımında (myelinizasyon) görev alır.

Beslenme eksikliği veya bağırsak hastalıkları nedeniyle ergenlik öncesi her iki cinste görülen demir eksikliği, ergenlik ve adet görme ile kız çocuklarında çok belirgin hale gelir ve sıklığı artar. Kadınlarda demir eksikliği görülme sıklığı 10 kat daha fazladır.

Demir eksikliği bulguları

Hâlsizlik
Yorgunluk
Bitkinlik
Çarpıntı
Yaygın vücut ağrısı/kas ağrısı/fibromiyalji
Geçmeyen ağrı
Egzersiz sonrası zor toparlanma
Solgunluk
Hareketle nefes nefese kalma
Saç dökülmesi
Tırnak kırılması
Baş ağrısı/migren
Beyin sisi
Kolay üşüme
Huzursuz bacaklar sendromu
Pika, buz yeme

Çocuklukta başlayan demir eksikliği sonucu oluşan değişiklikler, özellikle beyin değişikliklerinin izleri erişkinlikte kendini göstermeye devam eder.

Demir eksikliği olan çocuklarda

Korku hali
Çekingenlik, kendine güvensizlik
Sosyallikte azalma
Mutsuzluk
Yorgunluk
Hareket etmede isteksizlik
Öğrenme güçlüğü, okumayı zor öğrenme
5 yaş konuşma dağarcığında geri kalma
Dikkat dağınıklığı
Annenin yanından fazla uzaklaşamama
Kaygı bozukluğu
Depresyona eğilim
Uyku bozuklukları görülebilir.

Erişkinlikte ise

Dikkat dağınıklığı
Bilişsel faaliyetlerde yavaşlama
Kaygı bozuklukları (anksiyete)
Depresyona eğilim
Uyku bozuklukları
Kronik ağrı/fibromiyalji görülebilir.

Annelerin hamilelik sırasında demir eksikliği olması lohusalıkta depresyon ortaya çıkma olasılığını artırır. Yine annenin hamilelikte stresli olması bebekte demir eksikliği anemisi ortaya çıkma olasılığını artırır.

Anne karnında ve doğum sonrası erken çocuklukta demir eksikliği beynin öğrenme ve hafıza merkezi hipokampüsleri (DNA metilasyonu ve gen ekspresyonunu etkileyerek) etkiler. Hipokampüsler dışında hareketi yönetme/ karar verme merkezlerinden striatumlar ve dopamin yolakları demir eksikliğinden etkilenir. Dopamin düzeylerinin düşmesi isteksizlik, yaşam enerjisinde azalma, başlanılan işleri bitirememe ve halsizliğe neden olur.

Üçüncü etkilenen bir alanda serotonin (dolayısı ile melatonin) metabolizmalarıdır. Serotonin ve melatonin düzeyleri düşünce

Anksiyete
Depresyon
Kronik ağrı/ fibromiyalji
Uyku problemlerine eğilim olur, derin uyku bozulur, var olan sorunlar şiddetlenir, tedaviye yanıt azalır.

Demir eksikliğinin neden olduğu huzursuz bacaklar sendromu uyku kalitesini bozarak depresyonu ve ağrıları artırır.

Demir eksikliğinin nedenleri

Şiddetli ve uzun adet kanaması
Hayvansal protein tüketmemek, vegan beslenmek
Bağırsak hastalığı/emilim bozukluğu
Mide bağırsak sisteminden kayıp yaşayanlar (Hemoroid, ülser)
Kronik hastalıklar
Antiasit ve/veya PPI türü mide koruyucu kullanımı
Çok çay içmek
Uzun süreli ve fazla NSAID türü ağrı kesici kullanmak

Demir içeriği yüksek besinler

Balıklar, kabuklu deniz ürünleri
Ciğer, sakatat, kırmızı et, kanatlı eti
Yumurta

Biyoyararlanımı* daha az olmakla birlikte

Tohumlar (özellikle kinoa ve kabak çekirdeği)*
Kuruyemişler*
Baklagiller (özellikle çimlendirilmiş)*
Turpgiller*
Yeşil yaparaklı sebzeler*
Mantarlar*
Pekmez*

Demir içeren besin veya takviyeler C vitamini ile birlikte alınırsa emilim artar, çay ve kahveyle alınırsa emilimi azalır.

*Demir eksikliğiniz ve eşlik eden bulgularınız varsa bir dâhiliye uzmanına muayene olarak demir, demir bağlama kapasitesi ve ferttin düzeylerine baktırın.

*Beraberinde B12 vitamini, folik asit, biyotin ve/veya çinko eksikliğiniz varsa emilim/bağırsak problemi için bir gastroenteroloji uzmanına muayene olun, çölyak hastalığı testleriniz (anti transglutaminaz, anti gliadin ve HLA DQ2-8) yapılsın.

*Çay tüketiminizi azaltın.

*Besinlerle biyoyararlanımı yüksek ve demir ve B12 vitamini almanın tek yolu hayvansal gıda almaktır. Bunun için kırmızı et ve sakatat iyi seçenekler olsa da kırmızı et ve sakatat tüketmeden sadece balık ve yumurta ile size günlük olarak yetecek demir ve B12 vitamini alabilirsiniz. Ancak eksiklik varsa sadece besinlerle demir düzeylerini düzeltmek çok zor olacaktır.

*Türkiye talasemi kuşağında bir ülke olduğu için takviye kullanmadan önce düzeylere bakılıp bir hekim tarafından demir eksikliği tedavisinin yapılması gerekir. Talaseminiz varsa veya taşıyıcı iseniz, demir eksikliği tedavisi için bir hematoloji uzmanına başvurun.

*Huzursuz bacaklar sendromu olan hastaların neredeyse hepsinde demir eksikliği bulunmaktadır. Demir eksikliği düzelmeden bulgular diğer düzenlenen tedavilere yanıt vermez.

*Depresyon, anksiyete, uyku problemleri, beyin sisi ve fibromiyalji ağrılarınız geçmiyorsa/tedaviye yanıt vermiyorsa demir ve ferritin düzeylerinize baktırın, doktorunuza danışarak takviye alın.

*Uzun ve/veya şiddetli adet kanamalarınız varsa bir kadın doğum ve hastalıkları uzmanından yardım alın.

*Demir eksikliği olan hastalarda nikel alerjisi bulguları daha şiddetli seyreder. Demir takviyesi yapıldıktan sonra bulgular tedaviye daha iyi yanıt verir.

Referanslar

Ne Yiyeceğimi şaşırdım
Lee HS, Chao HH, Huang WT, Chen SC, Yang HY. Psychiatric disorders risk in patients with iron deficiency anemia and association with iron supplementation medications: a nationwide database analysis. BMC Psychiatry. 2020 May 11;20(1):216. doi: 10.1186/s12888-020-02621-0. PMID: 32393355; PMCID: PMC7216322.
Shah HE, Bhawnani N, Ethirajulu A, Alkasabera A, Onyali CB, Anim-Koranteng C, Mostafa JA. Iron Deficiency-Induced Changes in the Hippocampus, Corpus Striatum, and Monoamines Levels That Lead to Anxiety, Depression, Sleep Disorders, and Psychotic Disorders. Cureus. 2021 Sep 20;13(9):e18138. doi: 10.7759/cureus.18138. PMID: 34692346; PMCID: PMC8525689.
Yao WC, Chen HJ, Leong KH, Chang KL, Wang YT, Wu LC, Tung PY, Kuo CF, Lin CC, Tsai SY. The risk of fibromyalgia in patients with iron deficiency anemia: a nationwide population-based cohort study. Sci Rep. 2021 May 18;11(1):10496. doi: 10.1038/s41598-021-89842-9. Erratum in: Sci Rep. 2021 Jul 27;11(1):15643. PMID: 34006944; PMCID: PMC8131369.